گزارشي از آئين‌هاي عزاداري محرم در اردبيل

اردبيلي‌ها عشق به اهل بيت را بر شانه‌هاي محرم احساس مي‌كنند

كربلا مسلخ عشق و محرم فصل عشق ورزي به اسوه جوانمردي،آزادگي، عزت، كرامت و شجاعت است.

«محرم آمد.» اين ماه كه فرامي رسد خون در رگ هاي شيعيان و عاشقان به جوش مي آيد، عالم رنگ و بوي ديگري مي گيرد و اندوه و ماتم در وجود انسان هاي آزاده خانه مي كند.
    محرم، ماهي كه در طول تاريخ راه پيروزي بر سر نيزه را به انسان ها آموخت. محرم عشق و شعور و اشك را درهم مي آميزد و موجي از آگاهي را در هر كوي و برزن و گذرگاهي جاري مي كند. با فرارسيدن اين ماه بوي عشق، مردانگي و آزادگي در فضاي شهرها استشمام مي شود و پرچم هاي سرخ و مشكي به اهتزاز درمي آيند.
    اين ماه بهترين صحنه براي آزمايش آزموده هاست.
    نگاهي به نشانه هاي نمادين محرم در اردبيل
    مردم اردبيل از ديرباز ارادتي خالصانه به حسين(ع) سالار شهيدان و ياران باوفاي او دارند. عشق مردم اين منطقه به حسين(ع) به آن اندازه است كه در طول تاريخ اين شهر و منطقه به شهر حسيني معروف گشته است.
    اردبيل به دليل برخاستن تشيع علوي از سينه اين شهر، عشق و عاشقي و وابستگي كامل خود را به خاندان رسالت و اهل بيت ايثار و شهادت به خصوص سرور شهيدان جهان حضرت اباعبدالله الحسين(ع) به اثبات رسانيده است و روي اين اصل است كه با فرارسيدن ماه محرم اين شهر يك پارچه در غم و ماتم فرومي رود. از اول ماه محرم تا عاشوراي حسيني روز و شب از هر نقطه اين شهر صداي يا حسين به گوش مي رسد. پير و جوان و زن و مرد لباس سياه بر تن مي پوشند و بدون احساس خستگي شب و روز در مراسم مختلف ماه محرم حضور مي يابند، بر سر و سينه مي زنند و به ياد حسين و مظلوميت خاندان وي اشك از ديده جاري مي سازند. دراين شهر مراسم ماه محرم سرشار از نشانه هاي نمادين است كه براي آگاهي بيشتر به نمونه هايي از آن اشاره مي شود.
    طشت گذاري
    عزاداري ايام ماه محرم در اردبيل با مراسم طشت گذاري آغاز مي شود. اين مراسم از 27 ذيحجه آغاز و هر روز در دو محله شهر مراسم طشت گذاري برگزار مي شود. در روز اول در محلات طوي و اونچي ميدان، روز دوم اوچدكان و سرچشمه و در آخرين روز از ماه، طشت گذاري دو محله پيرعبدالملك و عالي قاپو انجام مي شود.
    طشت ها از جنس برنز يا مس و به شكل دايره است. بعد از عزاداري دستجات مختلف تابعه هر محله، در انتهاي برنامه طشت ها بر دوش ريش سفيدان و عاشقان حسين(ع) به مسجد وارد شده و در حالي كه به احترام طشت ها كليه حاضرين در مسجد به پا مي خيزند در جلو آنها دسته سينه زني با شور و شوق خاصي با شعار الدخيل يا ابوالفضل سينه مي زنند و بعد از دور زدن مسجد، طشت ها در جاي مخصوص كه با شمع هاي روشن و تمثال ائمه اطهار(ع) مزين گشته قرار داده شده و بلافاصله از آب پرمي شود.
    بعد از پايان مراسم طشت گذاري دعاي مخصوص خوانده مي شود و از آب طشت به عنوان تبرك اكثر حاضرين و عزاداران استفاده مي كنند.
    از اين مراسم به عنوان آغاز رسمي عزاداري هاي ماه محرم در اردبيل مي توان ياد كرد.
    شمع گذاري
    مراسم شمع گذاري مختص روز تاسوعا است. مردم اردبيل از ظهر تاسوعا با به دست گرفتن 41 شمع در سطح شهر به طور انفرادي يا گروهي راه افتاده و در 41 مسجد شمع نذري خود را روشن مي كنند. برخي از عزاداران، مسير مساجدي را كه بايد در آنها شمع روشن نمايند با پاي برهنه طي مي كنند.
    مراسم شمع گذاري در غروب روز تاسوعا در اين شهر از حال و هواي خاصي برخوردار است.
    پرچم هاي رسمي محلات ششگانه
    اردبيل از ديرباز به شش محله تقسيم شده است كه هركدام از اين محلات پرچم مخصوص به خود را دارند كه همگي از قدمت بيشتري برخوردارند. اين پرچم ها عموماً به شكل سه ضلعي قائمند و در جنس هاي متفاوت مانند ترمه و مخمل بوده و داراي نقش و نگار خاص و منحصر به فردند. از مهم ترين آنها بيرق محله گازران است كه اهدايي نادرشاه افشار بوده و با خطوط عالي نوشته و زردوزي شده است. اين پرچم هر سال در روز تاسوعا جهت مشاهده عموم در جاي مخصوص قرار داده مي شود. بيرق ديگر مربوط به محله طوي است كه از دو مثلث قائم الزاويه به هم متصل تشكيل يافته و جنس آن از شال است. مردم اردبيل به بيرق محلات شش گانه اهميت خاصي قائلند و آنها را مايه آبرو و احترام محله خود و شعب مربوطه به حساب مي آورند.
    طوق
    اردبيل طوق هاي منحصر به فردي دارد كه از هر نظر با علامت هايي كه امروز مرسوم بوده و در اكثر دستجات عزاداري از آنها استفاده مي شود كاملا متفاوت است. قدمت اين طوق ها معمولا مربوط به دوران صفويه است كه مشهورترين و مهمترين آنها مربوط به طوق هاي محلات پيرعبدالملك و عالي قاپو است. اين طوق ها سنگين و لنگردار است و حمل آنها براي همه كس مقدور نيست. جنس آنها از فولاد بوده دايره بزرگي منقش با خط عالي دور تا دور كه با ظرافت و زيبايي و ريزه كاري خاصي بريده شده است. بالاي اين دايره لنگر بزرگ فولادين به شكل تيغه بلند قرار دارد و با كوچك ترين تكان، حركت فنري و لنگري آن به سمت جلو صورت مي گيرد و اين حركت لنگري آن موجب مي شود كه حمل اين قبيل طوق ها توسط هر فردي امكان پذيرنباشد.
    در چهارمين روز از ماه محرم و حمل طوق مربوط به محله عالي قاپور در جلو دسته عزاداري اين محله و رسيدن آنها به محله پيرعبدالملك و استقبال اهالي اين محل با طوق مخصوص به خود از عزاداران عالي قاپو يكي از لحظه هاي پرشور و به ياد ماندني عزاداران حسيني اردبيل است.
    بشيك (گهواره)
    بشيك يا گهواره كوچك يكي از نمادهايي است كه در دستجات عزاداري اردبيل و به خصوص در روز عاشورا از آن استفاده مي شود. گهواره كوچكي كه با پارچه هاي سبز و يا مشكي پوشانده مي شود. حمل آنها در جلو دستجات عزاداري اكثرا بر عهده دختران كوچك و نوجوان است كه با قرائت اشعاري در ارتباط با حضرت علي اصغر(ع) فرزند شش ماهه سيد و سالار شهيدان و تير خوردن آن حضرت حزن و اندوه خاصي را در بين عزاداران ايجاد مي نمايند.
    پنجه
    علامت سمبليكي است كه در بالاي پرچم ها و بيرق هاي محلات نصب مي شود و جنس آن از برنز است.
    نصب اين علامت بر بالاي پرچم هاي عزا نشاني از دو دست بريده علمدار كرب و بلا بوده و عده اي نيز آن را نشانه پنج تن آل عبا مي دانند.
    حركت دستجات عزاداري
    حركت دستجات عزاداري و تشريفات خاص آن در اردبيل را به عنوان نمادي از محرم در اين منطقه حسيني مي توان به حساب آورد. نماد در لغت به معني ايما و اشاره و علامت است و نشانه يعني آن چه كه ما را از خود آن چيز فراتر ببرد و به چيز ديگري برساند. نظم، انضباط، احترام به ميهمان، حفظ حرمت بزرگان، رعايت ادب، نزاكت و عمل به دستورات و سفارش هاي اباعبدالله (ع) از جمله مواردي است كه در دل تشريفات خاص حركت دستجات عزاداري اردبيل نهفته است.
    در دهه اول ماه محرم به جز روزهاي اول، نهم و جمعه ده روز اول ماه هر روز به عزاداري يك محله از محلات شش گانه در سطح شهر اختصاص مي يابد. دستجات عزاداري هر محله و شعب آن با توجه به موعد مقرر و با در دست داشتن بيرق هاي سياه پرچم هاي مخصوص هر محله در مسيرهاي از پيش تعيين شده در سطح شهر راه مي افتند.
    حركت دسته هاي عزاداري از تشريفات خاص برخوردار است. در جلو اين دسته ها گروه طبل و شيپور در حالي كه افراد گرداننده آن لباس متحدالشكلي بر تن دارند و آهنگ هاي مخصوص عزاداري مي نوازند حركت مي كنند، سپس بيرق و علم مخصوص هر محله حمل مي شود و در پشت سر آن و جلو سينه زنان و زنجيرزنان ريش سفيدان محله حركت مي كنند.
    اين دسته ها وقتي به مقابل مسجد محلات ديگر مي رسند توسط ريش سفيدان آن محله در حاليكه پرچم مخصوص خود را حمل مي كنند مورد استقبال قرار مي گيرند و پس از پايان مراسم عزاداري و ترك آن مسجد تا محل مشخص توسط ريش سفيدان بدرقه مي گردند.
    مرثيه
    و اما در قلمرو ادبيات عاشورايي، اردبيل داراي سهمي بزرگ و پربركت است. اگر ادبيات در نقاط مختلفي از اين كشور مشخصات مخصوص به خود دارد ويژگي اصلي ادبيات اردبيل؛ ادبيات عاشورايي است.
    عشق و علاقه مردم اردبيل به جوهره دين و عرفان و به ويژه مسايل مذهبي و وقايع تاريخي مذهب سراسر شور و حماسه تشيع سبب شده است كه در رشته مرثيه پردازي و نوحه سرايي و سرايش منظومه هاي حماسي پديدآوران آثار بي نظير به موقعيتي ممتاز و بي همتا دست يابد به طوري كه مراثي شكوهمند و پرشور و حال اين خطه كه بر پايه عشقي جنون آسا و علاقه اي گسست ناپذير نسبت به مقام رفيع حضرت سيدالشهدا(ع) استوار است داراي چنان فصاحت و بلاغتي است كه اشعار هيچ نقطه اي از ميهن ما كه در اين زمينه سروده مي شود بدان پايه نمي رسد.
    مرثيه سرايان زيادي از جمله بيضا دلخون، ثابت، مضطر، ناصر، ناطق، انور، غمگين، سيدحكاك، بختياري، جليل وند، صدرالممالك، يحيوي، منزوي، نخستين و منعم در اين شهر مي زيسته اند كه آثار ارزشمندي از آنان به يادگار مانده است.
    اينك نيز شاعران توانمند و پرشوري هستند چون تقايي، هادي، غفاري، معزي، شاهي، حيراني، تفاخري و... كه با سروده هاي خود شور و شوق خاصي به محافل حسيني و دستجات عزاداري شهر دارالارشاد اردبيل مي دهند و با خلق آثاري گرانبها دين خود را نسبت به جامعه اسلامي و انقلابي ايران ادا مي كنند.

تصاویر  عزاداری در اردبیل